13.9.19

Os alazez d’a nazión aragonesa - Los cimientos de Aragón como nación de los aragoneses

En o lumero 29 d’a rebista El Ebro publicato ro 5 de mayo de 1920, Gaspar Torrente remeraba o siguién episodio d’a suya bida, en o tiempo d’o suyo serbizio melitar (entre 1909 e 1912), cuan encara no eba empezipiata publicamén a suya melitanzia aragonesista:
En las aburridas horas de lectura que uno pasa en el servicio [militar], donde se preguntan y leen artículos de la Ordenanza y se refieren ejemplos de patriotismo, de heroicidad, de valor, de amor a la patria nativa yo, verdaderamente, a veces me sonreía, no podía menos, porque deslindaba en muchos casos la patria del contenido de la conversación, hasta que llegó cierto día, en el campo de instrucción, que me cogió por su cuenta el teniente instructor y, llevándome en un rincón del campo, me dijo que, sin miedo alguno, sin perjuicio mío, dijera qué significaba la sonrisa mía en las horas de lectura al hablar de la patria y de su voluntad, a lo que yo, [con] confianza en su caballerosidad, respondí de esta manera:
“La Patria, dicen ustedes, y así se nos enseña a decir, es el pedazo de tierra donde nacemos, y es verdad; mi patria es Campo, el pueblo donde nací pertenece a la comunidad de Aragón porque es de Sobrarbe, por consiguiente mi patria política es Aragón y solamente Aragón, lo mismo si es española como si fuera francesa el día de mañana o llegara a ser norteamericana dentro de medio siglo, Aragón no por eso dejará de ser Aragón y mi patria siempre será la misma: Aragón.”
La respuesta del digno oficial no fue otra que la de extenderme el brazo sobre mis hombros y decirme que el único patriota de la Compañía era yo…”[1]
A pertinenzia d’ista zita (primera manifestazión conoxita d’a bocazión e d’o pensamiento aragonesista de Gaspar Torrente) ta introduzir iste ensayo se troba en a costatazión d’un feito común á tantas chenerazions d’aragoneses á ro largo d’os tres sieglos d’inesistenzia d’un Estato aragonés. Iste feito ye, ni más ni menos, que a persistenzia d’a identidá esferenziata d’a comunidá umana que clamamos “Aragón” u “os aragoneses, as aragonesas” como pueblo á ro largo d’os sieglos e d’as zercustanzias. Ista identidá ye estata mantenita por denzima de cambeos de coyuntura, de rechimen politico u de formula de gobernazión (monarquía, republica, territorio conquistato por castellanos u franzeses, probinzia, rechión, almenistrazion zentralista, comunidá autonoma, ezetra). Gaspar Torrente reflexa en en iste episodio nomás que o que a cheneralidá d’os aragoneses e aragonesas yeran antis d’ausidir a independenzia d’Aragón, son encara e -á o que se beye- quieren continar estando en o esdebenidero: aragonesas e aragoneses.
A esistenzia d’a nazión aragonesa no ye pas una situazión que biene determinata por tal u tal decreto gubernamental u por cualque sentenzia d’un trebunal constituzional. Ye un feito d’a reyalidá, que no puede zircunduzir más que por a boluntá d’as chens que, como pueblo, continan mantenendo a suya identidá anzestral por denzima de tot e que prexinan que, como tal pueblo, constituyen un soxeto con personalidá politica propia tetular de dreitos coleutibos.
Anque as discusions nominalistas en a bastida de l’Estato español sobre a personalidá politica d’un pueblo e a suya carauterizazión como nazión yen estatas e continarán estando tan enrebullatas como cualsiquier atra buena discusión bizantina, cal siñalar -¡ye de dar!- que o que comunmén gosa azeutar-se entre oserbadors esternos de totas as culturas e contestos ye que tot pueblo que á trabiés d’os sieglos, fueras d’a suya situazión de pendenzia u independenzia con respeuto á atros poders, se reconoxe de traza cheneral, consistén e contina como un pueblo endibidualizato y esferenziato d’os atros, ye una nazión.
Tal ye o causo d’a nazión aragonesa, fueras de que ixa denominazión li cuaque u no pas á constituzionalistas (españolistas, profes), ziudadanos d’o mundo, endibidualistas á ultranza, chens d’orden u apolochetas d’o pensamiento amesurato e politicamén correuto, seigan aragoneses u foranos.
Ixe feito istorico e ixa autualidá de querer seyer que siñalaba ra base primera ta ra redazión de l’Estatuto d’Autonomía d’Aragón de 1936 ta definir a bichenzia d’a personalidá d’Aragón muitas añadas dillá d’a destruzión de l’Estato aragonés en 1707, tienen a mena de fuerza que prebalexe perén sobre cualsiquier sentenzia chudizial u decreto gubernamental: o pueblo d’Aragón, a nazión aragonesa, no s’ha delito en a fondue d’una nueba identidá española que aiga remplazata e meso en o caxón d’a Istoria pasata a boluntá d’as aragonesas e aragoneses de continar estando o que sempre han estato. Bien poderba aplicar-se-nos o lema nazional d’un país como Lucsemburgo: “Queremos siguir estando ro que semos” (Mir wëlle bleiwe wat mir sinn). Igual como os lucsemburgueses lo proclaman, asinas l’han quiesto e quieren os aragoneses e aragonesas. Por tot ixo, e tamién por muito más que ixo:
¡Aragón ye Nazión!
A conzenzia de cada pueblo sobre a suya identidá e nazionalidá s’alazeta de traza diferén. Nezesariamén bi n’ha tantos exemplos como nazions, pues cada una d’ellas ha plegato á ra suya confegurazión e madurazión como resultato d’esperenzias que lis son propias e difízilmén trasferibles, siquiera parzialmén. Ista costatazión ye consecuén con a propia lochica d’a esistenzia de nazions esferenziatas: lo son e tienen identidá distinta prezisamén por estar o resultato da determinata esperenzia coleutiba concreta d’una comunidá umana á trabiés d’os sieglos. Por ixa razón, os alazez sobre los que s’aposa ra identidá nazional d’un pueblo no son ni direutamén aplicables á atros ni entrepitables d’a mesma traza. Por exemplo, o peso que o fautor lingüistico tiene en a definizión d’a identidá nazional no ye igual ta un aragonés que ta un catalán u un galés, á causa d’a esperenzia e trayeutoria istorica diferén con respeuto á o feito lingüistico de cadaguno d’istos pueblos. Antimás, a cualidá d’iste u cualsiquier atro fautor no ye analizable deseparatamén de toz os demás, ya que toz interautúan entre ellos e se manifiestan en o animo coleutibo en diferén proporzión, con diferén fuerza e con diferén senificazión en unos pueblos u en atros. A consecuenzia ye tan lochica como empiricamén costatable: no esisten dos nazions iguals e, por lo tanto, no esisten dos nazions con os mesmos fundamentos d’a suya identidá nazional. E, á ra luz d’isto, ye de dar que as simplificazions, as estrapolazions e as teorías nazionals basatas en clichés e simplificazions no solo son fuens inacabables de conflitos, sino que empachan una aprosimazión seriosa, desapasionata y espullata de prechudizios ta o conoximiento, azeutazión e chestión d’a reyalidá plurinazional d’o nuestro mundo.
En tota identificazión d’os alazez d’una nazionalidá ye d’amenister reconoxer que no esiste un lumero finito de fautors, e que en diferens epocas ístos pueden bariar en cuanto importanzia e mesmo estar beluns sostituyitos en relebanzia por atros nuebos. Manimenos, á trabiés d’a propia introspezión endibidual, pero de traza más publica á trabiés d’as reflesions d’os diferens teoricos que bi aiga abito d’a identidá nazional de cada pueblo, ye posible cuan menos enunziar aquers fautors que pesan de forma más determinadera en a conzenzia d’estar d’una comunidá nazional. En Aragón, tenemos a fortuna d’aber-ne tenitos arrienda. Tornando á zitar á Gaspar Torrente, “La nacionalidad aragonesa, mal que pese a los maliciosos y a los ignorantes, ha sido proclamada por hombres modernos como son y han sido Joaquín Costa, Giménez Soler, Marraco, Sánchez Ventura, Ángel Samblancat, Minguijón y tantos otros que no están poseídos de ninguna ignorancia[2]. Ixe “tantos otros” no ye una balloquería por parti de Torrente, e poderbanos adibir á ros ementatos por el (encluyindo-bi á el mesmo) á Julio Calvo Alfaro, José Aced, Isidro Comas, Mariano García Villas, Mariano García Colás, ezetra. Ixo si nos referimos nomás que á os contemporánios suyos, que en lumerosos escritos que nos han plegato de pensadors más antigos (por no fablar de toz os testimonios zercustanzials que se troban en os decumentos antigos) se tresmina a esistenzia e pleno bigor d’ixa impronta identitaria aragonesa, asobén con fuertes tintes rebendicatibos.


[1] El Ebro, 29, 5 de mayo de 1920 (zitato por Antonio Peiró: Cien años de nacionalismo aragonés. Cuadernos de Cultura Aragonesa, nº 5. Rolde de Estudios Nacionalista Aragonés, Zaragoza 1988).
[2] El Ebro, 65, febrero de 1922 (zitato por A. Peiró –op. cit.-)


Como sintesis d’ixa tradizión teorica sobre os alazez d’a identidá aragonesa feita por os aragonesistas de fa un sieglo, podemos dizir que ísta se sustiene en tres pilars esenzials que, antimás, son ligatos entre ellos en una relazión causal que prebaré d’esplanicar:
1. O feito istorico. Aragón estió un condato, un reino, un Estato independién, con una singladura istorica de nueu sieglos á ro largo d’a cual se farchó una organizazión politica (pautista/parlamentarista), churidica (foral) e instituzional (Cortes, Deputazión, Chustiziazgo) que, sobre tot á partir d’os sieglos XIV-XV, distinguió como un feito esferenzial prauticamén inaudito á relazión d’os suyos abitadors con respeuto á os poders publicos e a traza de gubernar-se o país, una reyalidá bien diferén d’a que rechiba en a cheneralidá d’os demás Estatos europeyos d’os sieglos pasatos. Chunto á ixo, a senificazión d’a Casa Reyal d’Aragón, d’as chestas reconquistaderas, de l’imperio mediterránio, d’os suyos simbolos, éroes, tradizions, liendas, ezt. Tot quedó en a memoria coleutiba que se trasmitió entre chenerazions d’aragonesas e aragoneses, alto u baxo arrodiata por os mitos, pero mitos aposatos sobre feitos istoricos reyals que toz han benito esfendendo con falera como o legato común d’iste pueblo á trabiés d’os tiempos.
2. O dreito foral aragonés. Ye consecuenzia d’ixa tradizión sozial e política (constituzional) istorica d’Aragón. En o esmachinario coleutibo aragonés encara perbibe (anque pro esbufalita) ixa nozión d’espezifizidá esferenzial ementata en o alazet anterior: fueros e libertaz, dreito de manifestazión, o Chustizia, e os acontezimientos sangrientos que á cuenta de tot ixo acayezioron. A perbibenzia d’o dreito zebil aragonés dimpués d’os decretos de zircunduzión foral de 1707 e 1711 dica os nuestros días, anque no son sino una mera frazión d’ixe ordinamiento, ha tenito una importanzia esenzial en mantener biba a memoria, sisquiera borronuta, d’a secular espezifizidá constituzional d’a comunidá nazional aragonesa. O Dreito zebil aragonés esdebenió ro testimonio encara bibo que ha feito remeranza d’ixos fueros e libertaz que, en a Edá Moderna yeran bistos dende difuera d’Aragón como “prebilechios” d’os aragoneses. En definitiba, o dreito zebil aragonés ye estato o unico bestichio material bibo en o que ha puesto refirmar-se ixa “continidá d’Aragón sin Aragón” en os tres zaguers sieglos.
3. A boluntá d’estar. Cuan o feito d’estar un Estato esdebiene Istoria á partir de 1707 e d’as suyas instituzions forals nomás queda o repui d’o dreito zebil, mesmo espullata d’a suya constituzión politica remane a nazión. A boluntá d’estar aragoneses s’ha mantenito á trabiés de tres sieglos mesmo á tamas d’a empenta d’o nuebo Estato español, que ha sostituyito á l’Estato aragonés, en asemilar os aragoneses á una nueba ziudadanía española. Dica os nuestros días a mayor parti d’as aragonesas e aragoneses ha mantenito a suya identidá, mesmo si güei en gran mida ísta se manifiesta entre a poblazión aragonesa sin escuentradizión u conflito con a identidá española. A deboluzión d’una parti limitata de l’autogubierno dende a transizión democratica ha establito cuan menos entre a poblazión aragonesa un referén nezesario ta lo refirme d’a nozión de comunidá (nazional) como tetular de dreitos politicos. Pero en ixas 274 añadas trascorritas entre 1707 e 1981 (aprebazión d’o suyo primer Estatuto d’Autonomía) Aragón ha continato esistindo en os sentimientos d’os suyos abitadors, alimentato por a flama d’a suya boluntá de continar estando o que sempre eban estato: aragoneses, aragonesas.
Os demás fautors que sustentan cualsiquier nozión d’identidá nazional (luenga, folclore, cultura, tradizions, ezetra), en estar importans, partezipan de traza más secundaria en a nozión de reconoxer-sen as aragonesas e aragoneses como tals.
De l’anterior relazión d’alazez d’a identidá nazional aragonesa contemporánia tamién se deduze un orden secuenzial, d’alcuerdo con o cual o primero d’ellos (un feito istorico, orichinario e constituzional) queda zircunduzito en 1707, e da piet á ro segundo (un feito churidico -u dito más apropio, foral- que li perbibió) e íste á ro terzero (un feito nazional sustenito por a boluntá d’os miembros d’ixa nazionalidá istorica). Se trata d’un prozeso en o que cada “adelgazamiento” d’o feito istorico de partita, da puesto á un atro alazet identitario. Asinas, os tres pilars esenzials d’a identidá nazional aragonesa responden á una eboluzión en la cual a destruzión d’os elementos constituzionals e instituzionals orichinarios produzita por l’azión despotica d’os prenzipes asolutistas primero e, dimpués, por a creyazión ex novo d’una nazionalidá española con bocazión asemiladera e sostituyidera d’a identidá aragonesa (e as de totas las que cayoron baxo ra suya dominazión), ba espullando progresibamén á os aragoneses d’o tarabidato instituzional que contrebuye á sustener a suyo sentito de pertenenzia á una comunidá nazional. Como consecuenzia, a reyalidá incontestable d’a esistenzia secular de l’Estato aragonés plegará dica nusatros trasformata en feito istorico; o repui d’a perbibenzia d’o dreito foral zebil, con o tiempo, esdebiene un alazet esenzial d’a identidá como reyazión á l’asemilazión españolista que china chana ba desembolicando-se; e, tot de bez, como precario ereu d’as glorias pasatas, as aragonesas e aragoneses se rebendicarán identitariamén (espezialmén en momentos de deficultá) á trabiés d’a suya mera boluntá de continar esistindo como aragoneses.
En ista eboluzión d’as ideyas e sentimientos aragonesistas a remeranza d’o feito istorico resulta esenzial ta alimentar os atros dos alazez, e muito espezialmén o terzero, que, á mida que pasan as decadas e os sieglos, resultará d’una grandisma importanzia. Efeutibamén, a eclosión d’o sentimiento popular aragonesista en as zagueras añadas d’o franquismo e a transizión democratica estió dezisiba (mesmo á penar d’os entrepuzes que se i metioron dende drento e dende difuera d’Aragón) ta azeder á l’autonomía e otener una deboluzión parzial d’a suya capazidá lechislatiba, nezesaria ta aconsiguir esbiellar e desarrollar o ya prou anacronico dreito zebil foral aragonés. Asinas pues, o feito istorico alimenta ra boluntá d’estar e ísta ye estata nezesaria ta que en o prozeso de deboluzión parzial que suposó o Estato d’as Autonomías, Aragón estase reconoxito como comunidá. En aconsiguindo-lo, recuperó a suya capazidá lechislatiba e instituzional ta esbiellar e fer rebiscolar ixe binclo que yera o dreito zebil aragonés, una mena de precario puen de continidá foral propia entre o reino antigo e a comunidá autonoma autual.
O feito istorico resulta, pues, esenzial en o desarrollo d’ixe fenomeno de “esistir Aragón sin Aragón” por cuasi tres sieglos e que agora denominamos “aragonesismo”. Pero, ¿cuáls son os referens concretos d’ixe feito istorico que, dillá d’a remeranza global d’a Istoria d’Aragón, nutren más intensamén o ideyario aragonés e aragonesista con o que se sustenió a boluntá d’estar d’as aragonesas e aragoneses por 274 añadas?
Parixe esclatero que en a conzenzia identitaria d’a poblazión aragonesa as referenzias á o feito istorico son as más abundans anque, cada begata más inconcretas, menos detallatas… á la finitiba, más debils á causa en gran mida d’un contesto cheneral (no solo que aragonés) en o que as amostranzas en o campo d’as umanidaz s’ha quiesto que pasasen á un segundo plano en a formazión d’os nuestros ninos, chobens e mesmo también os adultos. Con tot e con ixo, as nozions d’un reino, de reis, cortes e chustizias, d’unas “glorias” pasatas, d’una pugna por as libertaz con os reis asolutos (os dos más siñalers de nombre “Felipe”) castellanos u castellanizadors e a imposizión d’a fuerza bruta sobre a razón e a legalidá… tot ixo, -con errors, desacherazions, mitos e rabotadas d’argüello irrazional- ye rebiscolato encara por as aragonesas e aragoneses. E lo fan mesmo á penar d’a suya deficultá autual ta plegar á concretar feitos e datos que, por no rezibir-los como estarba de dar d’o sistema educatibo, os endibiduos más motibatos han d’esforzar-sen en trobar-los por a suya propia cuenta. Estarba de dar un estudeo soziolochico sobre os elementos que confeguran o ideyario identitario aragonés u aragonesista d’a nuestra poblazión ta poder conoxer con mayor prezisión istas nozions de l’esmachinario coleutibo aragonés, pero a esperenzia cutiana nos endica que en gran mida o feito istorico contina sustenendo con fuerza a boluntá d’estar.
Intresa por ixo afondar en as radizes istoricas concretas d’a conzenzia identitaria aragonesa e, sobre tot, dibulgar-las entre a poblazión si queremos mantener zereña a nuestra boluntá d’estar. Dillá d’os mitos e liendas, tenemos que construyir un aragonesismo sereno e sano que parta d’o conoximiento de l’orichen concreto d’as ideyas que tot ro largo d’as Edaz Meya e Moderna fuoron farchando a personalidá nazional aragonesa. En o zentro d’ixa personalidá se troba tota una tesis politica que ye o prenzipio basico cheneral de por qué os aragoneses se gubernaban como se gubernaban, de traza tan diferén á como en feban a gran mayoría d’os Estatos europeyos d’o Renaximiento. A cultura politica d’a nazión aragonesa antiga e as suyas premisas constituzionals graboron en a conzenzia d’os aragoneses -como con un fierro rusién- un fortismo sentito d’espezifizidá como pueblo, como comunidá nazional. Ixa remeranza, ixa marca indeleble, ye la que ha mantenito a nazionalidá aragonesa biba os tres sieglos trascorritos dende a suya supresión “ofizial” por os decretos d’os nuestros imbasors. Puesto que semos una nazión de 1.200 añadas de singladura, si queremos replecar en a suya entegridá o cuerpo ideolochico de l’aragonesismo tendremos que filar no sólo que enta os suyos esponens más reziens, sino que tamién caldrá buscar os suyos alazez en as suyas más remotas radizes.
A primera d’ixas radizes estió -en a mía opinión- a monarquía que, debán d’a suya precariedá, os reis aragoneses querioron beyer lechitimata por Dios á trabiés d’o suyo menistro en a Tierra: o Papa. Ta os antigos dirichens aragoneses, emparentar con a retalinia reyal de Pamplona (por o matrimonio d’Andregoto -eredera d’o condato d’Aragón- e o rei pamplonés García Sánchez, en o año 925) e tornar a esdebenir independiens de Pamplona en 1035 con un capitoste –Remiro I- que, como fillo d’o rei Sancho o Mayor de Pamplona, poderba proclamar-se rei por estar fillo e nieto de reis, senificaba tota una proclamazión d’independenzia con respeuto á l’inizial tutorío d’os francos e o posterior d’os pamploneses u nabarros. Si, antimás, ixa premazera iniziatiba de proclamar-se rei quedaba emologata por a dibinidá, a oposizión de terzers á azeutar a independenzia total d’Aragón de cualsiquier poder terrenal se trobarba con entrepuzes de considerazión en o contesto diplomatico e cheopolitico d’ixa puenda; d’astí a infeudazión que Sancho Ramírez fazió d’Aragón á o Papa en 1068. O gran salto que Aragón dio á partir d’a creyazión d’a casa reyal d’Aragón e tot ro largo d’o sieglo siguién como gran potenzia peninsular, asinas como a gran espansión que alcanzó con o suyo empente reconquistador fizioron d’a reyaleza o prenzipal referén codesionador d’os grupos umanos que, cada begata en mayor lumero, s’organizaban baxo ro liderazgo d’a corte aragonesa. Asinas pues, a constituzión d’o Reino d’Aragón senificó l’azesión definitiba á l’independenzia d’o país e, á no guaire tardar, tamién esdebenirba o más platero esponén d’a supremazía e dominio d’Aragón sobre atros Estatos e territorios.
O segundo referén istorico que considero esenzial ta ra costruzión de l’edifizio ideolochico de l’aragonesismo preterito, enzarrato en o pilar identitario autual d’o “feito istorico”, estió a compilazión d’os Fueros d’Aragón de 1247. Intresa destacar en tot iste prozeso, que engueró Chaime I con a combocatoria d’as Cortes de Uesca de 1246, dos aspeutos de relebanzia: a formulazión compilata d’unos fueros comuns de toz os aragoneses (con as espezifizidaz deseparatas d’os fueros de Teruel e Albarrazín), como ordenamiento churidico cheneral d’o país, e a reyazión d’as “fuerzas bibas” d’o reino ta pribar que ixe corpus normatibo senificase o prenzipio d’un prozeso de suplantazión d’una foralidá de base autoctona e impronta consuetudinaria por o dreito romano e as tesis zesaristas. D’una traza u atra, á ro largo d’una prautica cutiana, e d’un pulso entre as conzezions indichenas u foralistas e as direutamén ispiratas en o dreito romano que duró muitas decadas, e sin custionar que esistió una permeabilidá entre as dos posturas antagonicas que encapezaban o rei e o “reino”, o feito zierto ye que prebalexió o segundo sobre o primero. Á radiz d’ixo, as normas que eban de rechir as bidas d’as aragonesas e aragoneses aberban de surtir en lo suzesibo d’o “dreito natural d’a tierra”, no pas d’a boluntá (mesmo si se prexinaba ispirata por Dios) d’un prenzipe d’o que promanan toz os poders de l’Estato.


Terzer referén indispensable de l’aragonesismo antigo: o Prebilechio Cheneral d’Aragón (de 1283, reparato en 1325). Se trata d’un berdadero testo constituzional, a Magna Carta d’Aragón, firmata 68 añadas dimpués que la d’Anglaterra, pero que contiene desposizions de muito mayor amplaria que ísta, ya que estatueze limites á o poder reyal, salbaguardas d’os dreitos endibiduals fren á ras autuazions d’as autoridaz reyals, o sozmetimiento d’o rei á l’ordinamiento foral d’o país, a obligazión de que o rei comboque Cortes si quiere lechislar u pillar dezisions de gran alcanze ta ro país, o requisito de que chure os fueros, prebilechios, libertaz, usos e costumbres aragonesas ta estar reconoxito como rei por os reinicolas, cuala representazión s’arrogan as Cortes d’Aragón, ezetra. Fruito d’a rebelión de totas as fuerzas bibas d’o reino cuentra ras albitrariedaz de Pietro III o Gran, se trata d’o testo constituzional que fixó os prenzipios reutors de l’equilibrio de poders en o país. D’o Prebilechio Cheneral ranca a eboluzión d’o país enta l’estato de cosas que iba á fer d’Aragón una rara avis entre a gran mayoría d’os Estatos europeyos. Con o Prebilechio Cheneral se refincó a importanzia d’o Chustizia d’Aragón (o cuatreno referén que consideraremos), fegura creyata en 1265 como chuez meyo en as disputas entre o rei e a nobleza, e que á patir d’alabez empezipió a suya eboluzión como chuez de guarenzias, albitro instituzional e instanzia entrepitatiba de l’ordinamiento foral (una mena de trebunal constituzional). Ixe caráuter constituzional, reconoxito por toz, fazió que o Prebilechio Cheneral s’incorporase á os Fueros d’Aragón, e que como tal lo emologase Pietro IV o Zerimonioso en 1348 mientres destruyiba o Prebilechio d’a Unión, que representaba nomás os intreses de clase d’un seutor rebelde d’a nobleza. O Prebilechio Cheneral d’Aragón, d’aber estato feito en Franzia u Anglaterra ese estato inmortalizato en mils de libros, obras d’arte e peliculas. O Prebilechio Cheneral d’Aragón tenerba que estar amostrato en as escuelas, e no solo que en as d’Aragón.


O Chustiziazgo, como cuatreno referén alazetal d’o feito identitario aragonés istorico, no escopenzipia á estar aquero que fazió d’el tot un mito nazional d’os aragoneses más que á partir de l’atorgamiento d’o Prebilechio Cheneral d’Aragón, anque a fegura d’iste chuez meyo fuera estatuezita 17 añadas antis por as Cortes d’Exeya. Con o Prebilechio Cheneral o Chustiziazgo escomenzipiará á eboluzionar á ro largo d’o sieglo XIV dica ocupar una posizión zentral en a entrepitazión d’os fueros á trabiés d’a prautica chudizial, que quedaba recullita en as clamatas “Oserbanzias”. Drento e arredol d’a corte d’o Chustizia s’arrocló tota una clase profesional de letrudos en fuero que á trabiés d’as Oserbanzias yeran “creyando” fuero difuera d’as instituzions lechislatibas por antonomasia: o rei e as Cortes. Isto cheneró un conflito que s’estralió con una soluzión que, sin dembargo, considero que ye o zinqueno peirón d’a relazión de referens basicos de l’aragonesismo istorico que soi proposando: o reconoximiento como prenzipio constituzional d’o reino d’o Fuero de Sobrarbe. En tornando á o Chustiziazgo, en o que li toca como referén de l’aragonesismo, será o martirio d’o Chustizia Juan de Lanuza o Mozo o 20 d’abiento de 1591, á mans d’os imbasors castellanos nimbiatos por o rei, o episodio d’a Istoria d’ista instituzión que más fundamén chupió a conzenzia aragonesista d’a poblazión, alquiriendo ya trazas de mito cuan un sieglo dimpués de l’acotolamiento d’a mesma, os teoricos europeyos d’a reboluzión burguesa e liberal trobarán en el a suya ispirazión en relazión con a creyazión d’os sistemas de guarenzias d’os dreitos e libertaz endibiduals que tot Estato de Dreito amenista ta poder estar merexedor de tal considerazión. No ye pordemás que en as tesis d’os teoricos constituzionalistas d’os sieglos XIX e XX se cudise a frase de que “un Estato de Dreito bale ro que balen as suyas guarenzias”. Asinas, o Chustizia d’Aragón, os prozesos forals (manifestazión, embargo, aprensión, imbentario, emparamiento) que guarenziaban os prozedimientos sobre personas u biens e o suyo paper prenzipal en a esfensa de l’ordinamiento e a limitazión d’os poders estioron (mesmo si mitificatos) ispirazión ta ra costruzión d’os sistemas democraticos autuals, tot de bez que han alimentato poderosamén os sentimientos aragonesistas dica os nuestros días.
Os Fueros de Sobrarbe, zinqueno fundamento istorico que tamién considero que ha nutrito l’aragonesismo dica os nuestros días, son una imbenzión que ranca d’una lienda de probenenzia nabarra sobre un suposato orichen pautato d’a reyaleza d’Iñigo Arista, primer rei de Pamplona (de do promana a dinastía aragonesa), pero que surte con fuerza en metá d’a disputa entre o rei e as Cortes en o sieglo XV sobre á qui corresponde a potestá de formular o fuero u, en atras parolas, de lechislar. O terzero en ista discordia yera o Chustiziazgo, con a suya prautica de creyar fuero á trabiés d’as Oserbanzias. A soluzión á tres bandas consistió en a formazión d’una comisión d’as Cortes, pero presidita por o Chustizia Martín Díez d’Aux, ta fer una colezión ofizial d’as Oserbanzias, con a fin d’incorporar-las á o corpus d’os Fueros d’Aragón y empachar que, á partir d’ixe inte, se continase creyando fuero por meyo d’Oserbanzias. D’atro costato, Ioan Ximénez Cerdán qui estió ro Chustizia predezesor en o cargo de Díez d’Aux, escribe á íste una Letra Entimata (o 25 de febrero de 1435) en la que manifiesta a suya protesta por o suyo amarguinamiento personal en a codificazión d’as Oserbanzias pero en a que tamién esplanica que en Aragón a creyazión d’os fueros s’ha feita dende l’orichen d’o reino por a concorrenzia d’o rei e d’a nobleza melitar (representata en o sieglo XV -anque de conchunta con os cleigos, infanzons e ziudaz e comunidaz- por as Cortes), e que en ixe pauto ya s’estatuezió a fegura d’o chuez meyo u Chustizia. Ixa teoría d’a lechitimidá d’o poder, cal dizir-lo, no zerculaba solo que por Aragón en ixa puenda; pero en Europa prauticamén solo triunfó que en a Corona d’Aragón (y en Anglaterra, de traza definitiba, nomás que en o sieglo XVII). Ximénez Cerdán, dende o suyo retiro d’Añón, aconsiguó con o suyo escrito (que tamién s’incorporó á os Fueros d’Aragón) consagrar a conzezión pautista e parlamentaria d’o poder d’o rei e d’as Cortes apelando á una lienda (que ya eba feito serbir antis o forista Martín de Sagarra e dimpués atros como Antich de Bagés e Gauberto Frabricio de Vagad) seguntes la cual, amán de l’Ainsa, en os primers tiempos d’a reconquista, se libró una difízil e dramatica baralla en la que s’aparixió á os aragoneses una cruz denzima d’una carrasca. Dimpués d’a miraglosa bitoria, os guerrers dezidioron eslechir entre ellos uno que fuera á partir d’ixe momento o suyo rei, baxo unas condizions limitaderas d’a suya potestá cuala oserbanzia yera o unico tetulo de lechitimidá ta poder estar rei. Ye iste o mito d’os Fueros de Sobrarbe, d’os que se deduze que (1) o rei nomás puede lechislar drento e con a concorrenzia d’o parlamento d’o suyo país, (2) a lechitimidá d’o rei se sustiene sobre un pauto con o reino por o que o rei ye l’almenistrador de l’intrés común e, por tanto, sempre ha d’autuar d’alcuerdo con l’ordinamiento foral (prenzipio de legalidá), e (3) a churisdizión d’o rei ye plenamén legal nomás cuan íste chura o suyo sozmetimiento á os fueros d’o reino, dimpués d’o cual -e no antis- rezibe o churamento de reconoximiento d’o reino á trabiés d’as suyas Cortes e de mans d’o Chustizia. A formula -tamién mitica- d’a chura de reconoximiento d’o rei sintetiza o prenzipio por o que os aragoneses e aragonesas se gubiernan: “Nos, que semos tanto como bos, e chuntos más que bos, bos emos eslechito como o nuestro Siñor e Rei si conserbaz os nuestros dreitos e libertaz; e si non, non“. Tota ista teoría aragonesa d’o poder, mesmo si basata en liendas e falsos prezedens (o Fuero de Sobrarbe ye pura imbenzión), consagroron en a reyalidá un rechimen politico en Aragón en lo cual -á esferenzia d’o que pasaba en Castiella, do “a boluntá d’o rei ye lei“- o poder d’os prenzipes teneba limites, a lei solo podeba promanar que d’o rei-en-parlamento e o monarca no podeba autuar á o suyo albitrio e difuera de l’ordinamiento foral (pues, en Aragón, “antis bi abió leis que reis“).
Istos son, en a mía opinión, os zinco elementos d’o legato ideolochico e politico de l’antigo Estato aragonés que más han contrebuyito á ra construzión d’o “feito istorico” aragonés e aragonesista. Profes que poderbanos adibir moltetú d’atros referens, pero mesos á trigar-ne los que más peso reyal han tenito en a formazión d’una fuerte personalidá identitaria, politica e nazional aragonesa, considero que istos zinco son los que más zereñamén determinoron a distintibidá e a codesión d’o pueblo aragonés.
A esistenzia de l’Estato aragónés (o Reino d’Aragón) en o conzierto d’os Estatos d’a monarquía ispanica comportaba o mantenimiento d’un pauto d’unión (que no d’asemilazión u uniformizazión, e menos forzosa) entre iguals teoricos que estió crebato biolentamén en diferens ocasions e, de traza definitiba, por o rei Felipe V de Castiella en a Guerra de Suzesión. Ixe punto marca un antis e un dimpués en la relazión d’o pueblo aragonés con os poders d’o que güei se conoxe como España: d’unión mutuamén adempribiata ta semisión d’un Aragón cada begata más débil á os intreses d’un Estato que s’enzerrina en acotolar por asemilazión á os pueblos que ha conquistatos.
Si Aragón ha de luitar por establir una relazión chusta y equilibrata con o Estato español en o exerzizio d’o suyo dreito d’autodeterminazión, a suya poblazión abrá de remerar muito millor qué yera o que tenebanos como nazión en ixa antiga unión (que no fusión) d’Estatos e qué ye o que nos sacoron ta lebar-nos á l’autual situazión de retacule. O feito istorico d’a nuestra identidá nazional debe cobrar nueba autualidá ta que, adautando-se á o nuestro sieglo XXI, pueda aduyar a otener a completa deboluzión ta ro pueblo aragonés de toz os poders que li furtoron e que son d’amenister ta que aturemos a menaza de dixar d’estar o que sempre emos quiesto estar sobre a dura pero amada tierra d’os nuestros payes.
Miguel Martínez Tomey - Tramacastiella de Tena, 30 de chinero de 2012

No hay comentarios: